Historia ochrony Puszczy

Puszcza Białowieska jest najlepiej zachowanym na Niżu Europejskim lasem o cechach naturalnego. Dlaczego przetrwała? Z racji swojego położenia, ale także dlatego, że królowie od wieków uznawali ją za swoją własność i stawiali na jej straży zastępy urzędników. Nie robili tego z zamiłowania do przyrody, ale do polowań i z chęci zysku. Jak pisała w „Sadze Puszczy Białowieskiej” Simona Kossak „(...) puszcza nie została zamieniona w pola uprawne i łąki wyłącznie dzięki haraczowi z tysięcy śmierci zwierząt ginących corocznie z woli królów”.

Wyrąb na dużą skalę rozpoczął się w 1915 roku wraz z okupacją niemiecką podczas I wojny światowej. Ale równocześnie z tymi, którzy dewastowali Puszczę Białowieską pojawili się jej obrońcy. Przedstawiamy chronologicznie najważniejsze wydarzenia w historii ochrony Puszczy Białowieskiej.

• 1916

  Hugo Conwentz, jeden z prekursorów ochrony przyrody w Europie jest także prekursorem ochrony Puszczy Białowieskiej. W 1915 r. uczony odwiedził zajętą przez wojska niemieckie Puszczę Białowieską, i w czasie, gdy jego rodacy rzucili się do budowy kolejki wąskotorowej i wycinania lasu, wyszedł z propozycją stworzenia „parku natury” pomiędzy Narewką a Hwoźną, co miało sprzyjać ochronie „pralasu”. Próbował także ratować ostatnie żubry. W efekcie jego zabiegów w 1916 roku fragment puszczy o powierzchni 3 tys. ha. wyłączono z planów wyrębu i blokowano plany budowy kolejki wąskotorowej dla wywożenia drewna. Ów fragment Puszczy zachował się do dziś w formie obszaru ochrony ścisłej Białowieskiego Parku Narodowego.

• 1921

  29 grudnia utworzono leśnictwa "Rezerwat". Walory przyrodnicze i stosowne formy ochrony, spełniały od początku, czyli od 1921 r. kryteria obowiązującej obecnie międzynarodowej definicji parku narodowego.

• 1924

  Leśnictwo „Rezerwat” przekształconego w nadleśnictwo o tej samej nazwie.

• 1932

  Nadleśnictwo "Rezerwat" przekształcono w "Park Narodowy w Białowieży" o obszarze 4693,24 ha w całości objęty ochroną ścisłą. To najstarszy park narodowy w Polsce.

• 1946

  Powstaje Zapowiednik (Rezerwat) Biełowieżskaja Puszcza, obejmujący cały obszar białoruskiej części puszczy, z ośrodkiem administracyjnym i naukowym w Kamieniukach.

• 1947

  Restytuowano, rozporządzeniem Rady Ministrów PRL, nadleśnictwo „Rezerwat” jako Białowieski Park Narodowy o powierzchni 4716 ha, czyli 8 proc. polskiej części Puszczy Białowieskiej.

• 1952

  Wypuszczono na wolność pierwsze żubry z hodowli restytucyjnej.

• 1958

  Zapowiednik Biełowieżskaja Puszcza zostaje przekształcony w Państwowe Gospodarstwo Rezerwatowo-Łowieckie z nadrzędnym celem gospodarki łowieckiej i organizacji polowań.

• 1975

  Rozporządzenie Ministra Leśnictwa o szczególnych zasadach gospodarki leśnej Puszczy Białowieskiej spowalnia jej wyrąb. Łącznie w latach 1945–2000 wycięto w polskiej części puszczy ok. 9 mln m³ drewna.

• 1976

  UNESCO uznaje Białowieski Park Narodowy za jeden ze światowych Rezerwatów Biosfery (rozszerzenie w 2005).

• 1979

  UNESCO wpisuje Białowieski Park Narodowy na Listę Światowego Dziedzictwa Ludzkości.

• 1983-1992

  Wystąpienia uczonych - prof. J.B. Falińskiego i prof. A.W. Sokołowskiego wskazujące na konieczność zwiększenia powierzchni Białowieskiego Parku Narodowego i wstrzymania dalszej eksploatacji Puszczy Białowieskiej.

• 1992

  Republika Białoruś uznaje cały obszar Puszczy w swoich granicach za państwowy park narodowy.

  Rozszerzenie wpisu Puszczy Białowieskiej na Listę Światowego Dziedzictwa Ludzkości UNESCO o część białoruską.

• 1993

  UNESCO uznaje Państwowy Park Narodowy Biełowieżskaja Puszcza za Światowy Rezerwat Biosfery.

• 1994

  Pracownia na rzecz Wszystkich Istot rozpoczyna ogólnopolską kampanię w celu ochrony Puszczy Białowieskiej. W Warszawie przed Sejmem odbywa się manifestacja, na którą zostaje przywieziony pień 300-letniego dębu wyciętego w Puszczy. Idea poszerzenia Białowieskiego Parku Narodowego w niedługim czasie zyskuje szerokie poparcie polskiego społeczeństwa, naukowców i instytucji zajmujących się ochroną przyrody. Prezydent, premier i minister OŚZNiL otrzymują około 500 tys. listów od obywateli domagających się objęcia ochroną całej Puszczy.

  Powstaje miesięcznik „Dzikie Życie”, poruszający problemy ochrony dzikiej przyrody. Jego pierwszy numer jest w całości poświęcony ochronie Puszczy i idei utworzenia parku narodowego na całym jej obszarze.

  Idea ochrony Puszczy zyskuje międzynarodowe poparcie ruchu ekologicznego. W Ameryce powstaje koalicja BISON, która w grudniu organizuje manifestacje pod polskimi ambasadami w wielu krajach.

  Rozszerzenia parku na cały obszar Puszczy domagają się w oświadczeniach: Państwowa Rada Ochrony Przyrody, Komitet Ochrony Przyrody PAN, Rada Ekologiczna przy Prezydencie RP.

  Ukazuje się „Projekt utworzenia Parku Narodowego Puszczy Białowieskiej” (autorzy W. i B. Jędrzejewscy), który zakłada objęcie statusem parku narodowego całej polskiej części Puszczy Białowieskiej. Projekt ten przekazuje władzom RP Prezes Polskiej Akademii Nauk. Po raz pierwszy przeprowadzono w nim analizę zniszczeń poczynionych w Puszczy Białowieskiej w XX wieku przez gospodarkę leśną.

• 1995

  Pracownia na rzecz Wszystkich Istot organizuje w Warszawy międzynarodową manifestację, domagając się utworzenia parku narodowego na całym obszarze Puszczy, na którą przybywają aktywiści z 12 krajów. Dochodzi do blokady Ministerstwa Środowiska – kilkanaście osób (w tym także aktywistów z zagranicy) zostaje na krótko aresztowanych. Native Forest Network organizuje manifestację pod polską ambasadą w Londynie.

  Dyrektor generalny Lasów Państwowych pod rosnącym naciskiem opinii publicznej ogłasza moratorium na cięcie stuletnich drzew i drzewostanów w całej Puszczy.

  Powstaje Towarzystwo Ochrony Puszczy Białowieskiej, którego celem jest dążenie do utworzenia parku narodowego na całym obszarze polskiej części Puszczy Białowieskiej.

  Na wspólnym posiedzeniu w Białowieży Państwowa Rada Ochrony Przyrody, Komitet Ochrony Przyrody PAN i Rada Naukowa BPN podejmują uchwałę i wystosowują apel do władz RP o rozszerzenie Białowieskiego Parku Narodowego na obszar całej polskiej części Puszczy Białowieskiej.

• 1996

  W lipcu Rada Ministrów powiększa Białowieski Park Narodowy do 10,5 tys. ha, co stanowi 1/6 polskiej części Puszczy Białowieskiej.

  Puszcza Białowieska zostaje wymieniona przez Centrum Monitoringu Ochrony Ziemi (IUCN) jako europejski leśny „gorący punkt” zagrożony unicestwieniem i wymagający specjalnej ochrony.

  Powstaje Koalicja dla Puszczy Białowieskiej, skupiając wiele czołowych organizacji ekologicznych.

• 1997

  Białowieski Park Narodowy otrzymuje od Rady Europy prestiżowy Dyplom Europy (traci go za wzmożoną wycinkę w 2007 roku).

  Wspólna uchwała Komitetów Ochrony Przyrody i Nauk Leśnych PAN wskazują na konieczność objęcia całej Puszczy Białowieskiej ochroną parku narodowego. Polski Komitet Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN) apeluje do władz RP o objęcie całej polskiej części parkiem narodowym o zróżnicowanej strefowo ochronie.

• 1998

  Minister Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa deklaruje wolę rządu objęcia całej puszczy ochroną w parku narodowym do końca 2000 roku. Ogłoszony zostaje „Kontrakt dla Puszczy Białowieskiej”.

  Główny Konserwator Przyrody wstrzymuje wszelkie cięcia w istniejących rezerwatach przyrody w Puszczy Białowieskiej.

  Wchodzi w życie Decyzja nr 48 Dyrektora Generalnego LP wstrzymująca cięcia rębne we wszystkich puszczańskich starodrzewach oraz zabraniająca wycinki wszystkich starych drzew w wieku powyżej 100 lat.

• 1999

  20 milionów złotych zostaje przeznaczone z budżetu państwa na „Kontrakt dla Puszczy”. Duże dotacje pomagają lokalnym społeczeństwom w transformacji związanej z powiększeniem BPN.

• 2000

  Minister środowiska podpisuje projekt rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie objęcia ochroną prawną całej Puszczy Białowieskiej i nadania jej statusu parku narodowego. Mieszkańcy powiatu hajnowskiego zostają poddani kampanii dezinformacji i zastraszenia na temat planowanego powiększenia BPN i manifestują swój sprzeciw w czasie wizyty ministra w Białowieży, obrzucając go jajkami.

  Z budżetu Państwa przekazano na cele „Kontraktu dla Puszczy Białowieskiej” kolejne 10 milionów złotych.

  Sprawą powiększenia BPN zajmuje się Sejmowa Komisja Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, która po wizji lokalnej stwierdza, że: „Powiększenie Białowieskiego Parku Narodowego musi się dokonać najszybciej jak tylko to możliwe, ale przy akceptacji lokalnych władz samorządowych w sposób, który zagwarantuje, że objęcie ochroną całej Puszczy nie spowoduje pogorszenia warunków życia miejscowej ludności".

• 2001

  Ministerstwo wycofuje się z obietnic objęcia całej Puszczy parkiem narodowym na skutek zmiany ustawy o ochronie przyrody i sprzeciwu samorządów lokalnych.

  W wyniku występującej gradacji kornika minister środowiska Antoni Tokarczuk wydaje pozwolenie na wycinanie ponad stuletnich świerków, objętych moratorium. Do wycinania świerków dochodzi nawet w rezerwatach. Decyzja ta spotyka się z ostrą krytyką naukowców i ekologów.

  Leśna Komisja Techniczno-Gospodarcza wnioskuje zniesienie moratorium na cięcie stuletnich drzew.

• 2002

  Ministerstwo Środowiska wydaje komunikat, że powiększenie Białowieskiego Parku Narodowego na obszar całej polskiej części Puszczy Białowieskiej nie jest obecnie możliwe z kilku powodów. Przede wszystkim bardzo trudnej sytuacji budżetu państwa oraz jednoznacznie negatywnego stanowiska samorządów lokalnych.

  W marcu Rada Naukowo-Społeczna Leśnego Kompleksu Promocyjnego pod przewodnictwem prof. A.W. Sokołowskiego akceptuje Program Gospodarczo-Ochronny dla LKP „Lasy Puszczy Białowieskiej”, zakładający cięcia w większości ponad stuletnich drzewostanów, z dopuszczeniem zrębów zupełnych włącznie.

• 2006

  3 marca. Pracownia na rzecz Wszystkich Istot oraz jej sympatycy wspierają międzynarodowy dzień solidarności dla Puszczy Białowieskiej, organizując cztery z kilkunastu akcji, które odbyły się na całym świecie z inicjatywy Białowieża International Solidarity Network (BISON). Akcje solidarności pod hasłem „Jedna Puszcza!” odbyły się, m.in. w następujących miastach: Londyn (Wielka Brytania), Bratysława (Słowacja), Helsinki (Finlandia), Kampala (Uganda), Dublin (Irlandia), Lipsk (Niemcy), Colombo (Sri Lanka), Praga (Czechy), Pretoria (Afryka Południowa), Sydney, Brisbane, Canberra (Australia), Bukareszt (Rumunia), Seul (Korea Płd.), Toronto (Kanada), Kijów (Ukraina), Tokio (Japonia), Nowy Jork (USA).

  Tego samego dnia czworo przedstawicieli BISON z USA, Białorusi, Hiszpanii i Polski złożyło prezydentowi RP apel z prośbą o osobiste objęcie protektoratem Puszczy Białowieskiej – podjęcie inicjatywy ustawodawczej. Apel zawierał postulaty objęcia ochroną wszystkich fragmentów naturalnego pochodzenia, opracowania planu ochronnego dla całego obszaru Puszczy, zaprzestania ingerencji w naturalne procesy na obszarach objętych ochroną. Do Kancelarii Prezydenta spłynęły tysiące listów z całego świata w sprawie Puszczy Białowieskiej.

  24 czerwca Prezydent RP Lech Kaczyński powołał zespołu do opracowania projektu ustaw regulujących status dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego Puszczy Białowieskiej. Jego zadaniem było wypracowanie przyrodniczo-społecznych rozwiązań dla tego obszaru, odpowiadających w sposób możliwie jak najlepszy interesom Puszczy i ludzi przy pełnym poszanowaniu dziedzictwa kulturowego oraz zróżnicowania etnicznego i religijnego tego regionu. Efektem prac zespołu było przygotowanie projektu trzech ustaw, zawierających nową formułę ochrony Puszczy Białowieskiej. Pakiet ten został przekazany m.in. do Ministerstwa Środowiska, które – jak napisano na stronie Kancelarii Prezydenta - w pełni poparło potrzebę poszerzenia granic Białowieskiego Parku Narodowego.
  
  

• 2007

  5 września. Komisja Petycji Parlamentu Europejskiego informuje, iż złożona przez Oddział Podlaski Pracowni na rzecz Wszystkich Istot petycja dotycząca niewłaściwego gospodarowania Puszczą Białowieską została przyjęta przez Komisję Petycji, która zadeklarowała dalsze prowadzenie sprawy i zwróciła się do Komisji Europejskiej o wszczęcie postępowania w niniejszej sprawie.

  Rada Europy zawiesiła Białowieskiemu Parkowi Narodowemu prestiżowy Europejski Dyplom Obszarów Chronionych, przyznawany dobrze zarządzanym obszarom chronionym o wyjątkowych walorach przyrodniczych.
  

• 2008

  Z powodu intensywnych cięć Komisja Europejska rozpoczęła procedurę wyjaśniającą, tzw. EU Pilot. To efekt działań Pracowni na rzecz Wszystkich Istot, która jako pierwsza zaalarmowała KE o łamaniu na terenie Puszczy Białowieskiej przepisów dyrektywy siedliskowej i ptasiej poprzez prowadzoną tam wycinkę drzew. Sprawę zamknięto kilka lat później, gdy ograniczono pozyskanie drewna oraz wyłączono z zabiegów hodowlanych cenne drzewostany.

• 2010

  9 listopada 225 tys. podpisów złożonych pod inicjatywą ustawodawczą” Oddajcie Parki Narodowi”, dotyczącą zmian w Ustawie o ochronie przyrody trafia w ręce marszałka Sejmu Grzegorza Schetyny. Obywatelski projekt dotyczy znowelizowania przepisów określających podmioty uprawnione do wydawania opinii na temat projektu rozporządzenia w sprawie utworzenia, zmiany granic lub likwidacji parku narodowego oraz znowelizowania przepisów dotyczących możliwości odwołania dyrektora parku narodowego przed upływem okresu, na jaki został powołany. Chodzi o przepisy, które uzależniają powołanie lub powiększanie parków narodowych od zgody samorządów lokalnych, co obecnie powoduje, że o dziedzictwie przyrodniczym na skalę kraju, Europy i świata decyduje wąska grupa lokalnych władz. Zmiana zapisów to szansa na utworzenie parków narodowych: Mazurskiego, Turnickiego i Jurajskiego oraz powiększenia Białowieskiego Parku Narodowego.

  Pracownia na rzecz Wszystkich Istot po raz pierwszy zorganizowała jesienią akcję „Rykowisko dla jeleni, nie dla myśliwych”. Jesienne rykowisko jeleni jest nie tylko wspaniałym widowiskiem przyrodniczym, ale, niestety, również okresem wzmożonych polowań na te zwierzęta. Celem corocznej akcji jest popularyzowanie jelenich godów nie jako ukoronowania sezonu łowieckiego, ale jako niezwykłego misterium przyrody, wartego podziwiania jako atrakcja turystyczno-przyrodnicza. Ponadto kampania ma doprowadzić do merytorycznej debaty na temat realnego oddziaływania gospodarki łowieckiej na przyrodę.

• 2011

  5 kwietnia minister środowiska podpisał rozporządzenie w sprawie ustanowienia strefy ochronnej zwierząt łownych w otulinie Białowieskiego Parku Narodowego, co oznacza, że w otulinie BPN nie można polować. Strefa wolna od polowań obejmuje ponad 30 km² cennego lasu i pomniejsza o ok. 8 proc. obszary obwodów łowieckich zarządzanych przez Lasy Państwowe na terenie Puszczy Białowieskiej. Celem ustanowienia strefy ochronnej zwierzyny łownej w otulinie Białowieskiego Parku Narodowego jest utrzymanie właściwej liczebności i struktury populacji poszczególnych gatunków zwierząt łownych.

  
  

  Stowarzyszenie Pracownia na rzecz Wszystkich Istot oraz ówczesna dyrektor Białowieskiego Parku Narodowego już w 2008 r. podjęli działania zmierzające do utworzenia strefy ochrony zwierząt łownych w istniejącej otulinie BPN. Postulat utworzenia strefy poparła Rada Naukowa BPN, Państwowa Rada Ochrony Przyrody oraz Komitet Ochrony Przyrody PAN. O wyeliminowanie polowań z tego obszaru z inicjatywy Pracowni apelowało także w 2010 r. do ministra środowiska 28 organizacji przyrodniczych i społecznych.

• 2012

  17 maja minister środowiska ogłosił plan działań dla Puszczy Białowieskiej oceniany jako duży krok na rzecz skutecznej ochrony cennego kompleksu leśnego. Zapowiedział całkowite wyłączenie z gospodarki leśnej drzewostanów stuletnich i roczne pozyskaniu drewna w wielkości 48,5 tys. m³ na lata 2012-2021.

  9 października minister zatwierdził poprawioną wersję PUL, uwzględniającą główne postulaty środowisk naukowych i organizacji pozarządowych:

  • pozyskanie drewna nieprzekraczające 470 tys. m³ w okresie 10 lat (dla porównania wcześniejszy plan przewidywał pozyskanie na poziomie 1 500 000 m³ w okresie 10 lat;
  • zakaz prowadzenia wycinek w drzewostanach ponadstuletnich wyznaczonych wg definicji prof. Tomasza Wesołowskiego, gdzie jako drzewostan ponadstuletni zakwalifikowano fragment lasu, w którym wiek jednego z gatunków drzew wynosi ponad 100 lat, a jego udział przynajmniej 10%;
  • wyłączenie z użytkowania rębnego drzewostanów na siedliskach: bór bagienny, bór mieszany bagienny, las mieszany bagienny, ols i ols jesionowy, bór wilgotny, bór mieszany wilgotny, las mieszany wilgotny i las wilgotny.

  
  

• 2014

  Komitet Światowego Dziedzictwa UNESCO, obradujący na 38. sesji (Doha, Katar, 15 – 25 czerwca), podjął decyzję o wpisie całej Puszczy Białowieskiej po obu stronach granicy na Listę Światowego Dziedzictwa. Białowieski Park Narodowy został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa w 1979 roku, a białoruska część Puszczy Białowieskiej – w 1992 r. Transgraniczne dobro Światowego Dziedzictwa o nazwie Bialowieza Forest obejmuje od tej pory wraz ze strefą buforową powierzchnię ponad 308 tys. ha po obu stronach granicy. Obszar Światowego Dziedzictwa został rozszerzony przede wszystkim po stronie polskiej – z 5.069 do 59.576.09 ha. Puszcza Białowieska jest jedynym dobrem przyrodniczym z terenu Polski na tej prestiżowej liście. Znalazła się na niej dzięki zachodzącym w niej nieprzerwanym procesom przyrodniczym oraz bogactwu bioróżnorodności.

• 2015

  24 listopada Naczelny Sąd Administracyjny wydał kluczowy dla ochrony przyrody wyrok. W ustnym uzasadnieniu sąd wskazał, że rezerwaty przyrody ze względu na swoją rangę powinny służyć przede wszystkim ochronie dziedzictwa przyrodniczego kraju i nie ma w nich miejsca na polowania. To efekt wystąpienia w 2013 r. Nadleśnictwa Białowieża do Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Białymstoku o wydanie zgody na zezwolenie na odstępstwa od zakazów obowiązujących w rezerwatach przyrody na terenie Puszczy Białowieskiej.

• 2016

  16 czerwca Komisja Europejska ogłosiła, że wszczęła postępowanie przeciwko polskiemu rządowi w związku z przyjęciem przez ministra środowiska Jana Szyszkę aneksu do PUL Nadleśnictwa Białowieża, który pozwala na zwiększenie wycinki w Puszczy Białowieskiej. Ministerstwo ma miesiąc na odpowiedź. Podstawą prawną wszczęcia postępowania jest możliwe naruszenie dyrektyw siedliskowej i ptasiej. Skargę do KE w sprawie naruszenia prawa przez ministra środowiska skierowało w kwietniu siedem organizacji pozarządowych: ClientEarth, Dzika Polska, Greenmind, Greenpeace Polska, Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Pracownia na rzecz Wszystkich Istot oraz WWF Polska. Komisja wszczęła postępowanie nie tylko na podstawie analizy dokumentów otrzymanych od Ministerstwa Środowiska oraz organizacji pozarządowych, ale również po wizycie terenowej w Puszczy.